Μιθραϊσμος είναι μια σύνθεση πολλών συστατικών. Το θεμέλιό του βασίζεται στην αρχαία πίστη του Ιράν, τον Μαζδαϊσμό, όπου επέδρασαν οι Σημιτικές δοξασίες της Βαβυλώνας καθώς επίσης και οι τοπικές πίστεις της Μικράς Ασίας (ο Αχούρα - Μάζντα συγχωνεύτηκε με τον Μπελ, η Αναχίτα με την Ιστάρ και ο Μίθρα έγινε ο Σαμάς, ο Ήλιος). Ο Μίθρα είναι υιός του Αχούρα-Μάζδα, μεσίτης μεταξύ του Ανώτερου και των ανθρώπων. Κατέβηκε στην γη για να σώσει τους ανθρώπους από το πνεύμα του κακού, τον Αριμάν.

Η λατρεία του Μίθρα έχει διαρκέσει πάνω από 3500 έτη και συνεχίζεται ακόμη και σήμερα. Για πάνω από 500 έτη, η θρησκεία αυτή συναγωνίστηκε με τον Χριστιανισμό για την κυριαρχία στην Ρώμη στον τότε γνωστό κόσμο, που εκτείνεται από το βόρειο τμήμα της Αγγλίας ως την Περσία, την Ινδία και τις Ρωσικές στέπες. Το όνομα του ποικίλλει λίγο ανάλογα με την εντοπιότητα όπως: Μίτρα στην Ινδία, Μίθρα στην Περσία και γενικότερα Μίθρας ενώ παράλληλα τον ανεγνώριζαν επίσης οι Ζωροάστρες, οι Μανιχαίοι κ.λπ.

Τα Μυστήρια του Μίθρα απετέλεσαν κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, τρόπον τινά, τον κύριο θρησκευτικό αντίπαλο της νεοϊδρυθείσας τότε Χριστιανικής εκκλησίας. Μέχρι και τον 3ο μ. Χ. αιώνα είχαν κερδίσει αρκετό έδαφος στον Δυτικό κόσμο και έτειναν να γίνουν η κυρίαρχη μυστηριακή θρησκεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Ποιός όμως ήταν ο Μίθρας από πού ήρθε και ποιό είναι το μήνυμά του για εμάς σήμερα;
Υπάρχει ένας βαθμός διαφωνίας μεταξύ των ερευνητών κατά πόσο ο Μίθρας των Ρωμαίων είναι ο ίδιος με τον Μίτρα των Ινδών ή αποτελεί την έκφραση μιας διαφορετικής εξέλιξης. Η ρίζα της λέξεως προέρχεται από την Ινδο-ευρωπαϊκή λέξη μιχίρ, που σημαίνει «φίλος» καθώς και «επαφή ή σύμβαση». Στα Αραβικά μαχάρα σημαίνει επαφή. Στα αρχαία Περσικά «μερ» σημαίνει φιλία και αγάπη.

Στα Σανσκριτικά και στην γλώσσα των Ινδιάνων σημαίνει Ήλιος ή η ηλιακή θεότητα. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιηθεί ότι αυτές οι λέξεις δεν είχαν τότε την ίδια έννοια που έχουν σήμερα, άλλα μάλλον αντιπροσώπευαν περισσότερο μια ρύθμιση, η οποία ήταν μια διπλής κατεύθυνσης σχέση μεταξύ Θεού και του ζηλωτή με καθήκοντα και υποχρεώσεις και στις δύο πλευρές και ως εκ τούτου «η σύμβαση».

Και στις δύο παραδοσιακές μορφές είναι ο προστάτης θεός των «συμβολαίων» δηλαδή της «συμμαχίας», της φιλίας μεταξύ θεών και ανθρώπων, ο υπερασπιστής της αλήθειας και άσπονδος εχθρός του ψεύδους ταυτιζόμενος πολλές φορές και με αυτόν τον Αχούρα – Μάζδα ή Ωρομάσδη.

Ως μεσίτης μεταξύ του ουρανού και της γης, ενέχει ήδη το σπέρμα του θεού σωτήρα, δεδομένου μάλιστα ότι θεωρείτο ήδη εκπρόσωπος του θείου νόμου, της τάξης και της δικαιοσύνης. Ο Μίθρας ήταν η προσωποποίηση όχι του Ηλίου, αλλά της διά του Ηλίου συμβολιζόμενης πνευματικής θεότητας. Οι αρχαίοι λαοί μόνο εξωτερικώς εμφανίζονται να λατρεύουν, ζώα, αστέρια, δένδρα κ.ο. κ.
Εσωτερικώς όμως οι μύστες διδασκόταν ότι κάτω από το σύμβολο εκείνο έπρεπε να αναζητήσουν την βαθύτερη έννοια της “ ενεργού Θείας δυνάμεων ”, του μύχιου εσωτερικού νόμου της Φύσεως (αναλογία), ο οποίος εκδηλώνεται μέσω αυτών.

Επομένως όταν αναφερόμαστε στον Ήλιο δεν εννοούμε τον ορατό Ήλιο αλλά τον Πνευματικό, το Φως που φωτίζει τον κάθε άνθρωπο που έρχεται στον κόσμο, δια του φωτός του οποίου παρέχονται τα μέσα και οι δυνάμεις στην Ψυχή για να εισέρθει σε πιο Θείους Κόσμους.

Περαιτέρω ο Μίθρας, ως θεός - Ήλιος, ως θεία δηλαδή πνευματική οντότητα, ως Υιός του Αχούρα Μάζδα, ως φωτεινή εκδήλωσις του απροσπέλαστου και μη γνωρίσιμου Πατρός, επενδύεται όπως είπαμε το κατηγόρημα του «Μεσίτη», του εσχατολογικού Σωτήρα του ανθρωπίνου γένους, ο οποίος πρόκειται μελλοντικά να κατανικήσει τον Αριμάν και να απολυτρώσει τον άνθρωπο και τον κόσμο από το κακό.

Χαρακτηριστικό της «ενδιάμεσης» αυτής θέσεως του Μίθρα, μεταξύ Θεού και ανθρώπου, είναι ότι του ήταν αφιερωμένη η 16η ήμερα του μήνα, δηλαδή η μεσαία ημέρα του μήνα.
Για να δράσει όμως ως μεσίτης-λυτρωτής πρέπει η ενδιάμεση αύτη θέση μεταξύ Θεού και ανθρώπου να τονισθεί και να πραγματωθεί και για αυτό έπρεπε να ενσαρκωθεί στην ανθρώπινη μορφή.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΜΙΘΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΡΑΧΟ
Ο σχετικός μύθος αναφέρει τον Μίθρα να γεννιέται (εξέρχεται) από ένα βράχο, για αυτό ονομαζόταν και «θεός εκ πέτρας».
Η παράδοση έλεγε περεταίρω, ότι αύτη η «γενεσιουργός λίθος», της οποίας παραστάσεις ή απεικονίσεις τιμούσαν σε κάθε ναό, έδωσε στον Μίθρα την ζωή κοντά στην όχθη ενός ποταμού, υπό την σκιά ενός ιερού δένδρου, την δε άφιξή του στον κόσμο ορισμένοι ποιμένες προ καιρού ανέμεναν και αντιλήφθηκαν.

Παρακολούθησαν πως αυτός εξερχόταν από την μάζα του βράχου, με το κεφάλι καλυμμένο με τον φρυγικό σκούφο, να κρατά στο ένα του χέρι μαχαίρι και στο άλλο χέρι μια αναμμένη δάδα, προς διάυγαση του σκότους. Στο σχήμα, ο αναδυόμενος από την πέτρα Μίθρας κρατεί ένα τσαμπί από σταφύλι το οποίο στην Δύση συμβολίζει το Περσικό ποτό της Αθανασίας Χαόμα.

Ποιά να είναι άραγε η συμβολική έννοια της «γενεσιουργού εκείνης λίθου»; Πιθανόν αυτή η λίθος να είναι η γη είναι η Παρθένος Ύλη, η πρώτη ύλη των Ερμητιστών από την οποία τα πάντα προήλθαν, η Μεγάλη Μητέρα των Παραδόσεων.

Ο Μίθρας ήταν επίσης πολεμιστής, αλλά πολεμιστής για το φως και όχι απλά για συνήθεις κατακτήσεις. Με το δυνατό άρμα του, που σύρεται από τέσσερα άλογα και διακοσμείται με πολλά τρομακτικά όπλα, αποσκοπούσε να παλέψει το κακό, διατηρώντας την αλήθεια και την δικαιοσύνη.

Με βάση τα κατηγορήματα αυτά του θεού Μίθρα και των μυστηριακών αληθειών που από ρέουν από αυτά, ήταν επόμενο να ιδρυθούν με τον χρόνο ανάλογες μυητικές τελετές που είχαν ως σκοπό την τελείωση των εκλεκτών ψυχών και την επαφή τους με το Πνεύμα αυτό της αληθείας.

Το ποιός υπήρξε ο πρωταρχικός ιδρυτής των Μιθραϊκών μυστηρίων μας είναι άγνωστο, αν και η επέμβαση του Ζωροάστρη δεν φαίνεται να είναι ασήμαντη. Ασφαλώς οι πρώτες καταβολές υπήρχαν πολύ πριν από αυτόν, διότι γενικώς θεωρείται ότι η ίδρυση μυστηρίων και μυητικών τελετών δεν είναι έργο ανθρώπινο, άλλα η φωτεινή προσωπικότητα του αναμορφωτή εκείνου δεν είναι δυνατόν να στάθηκε αδιάφορη εμπρός στο κεντρικότερο σημείο μιας παραδοσιακής μορφής πολιτισμού όπως είναι τα Μυστήρια.

Φαίνεται ότι μεταξύ των άλλων έργων, τα οποία ό Ζωροάστρης επιτέλεσε, ήταν κυρίως και προπαντός η αναζωπύρωση και συμπλήρωση της αρχαίας μυητικής Ιρανικής παράδοσης και η ολοκλήρωση των Μιθραϊκών Μυστηρίων.

Το μεγαλύτερο μέρος της περιορισμένης γνώσης μας για τον Μιθραϊσμό έχει προέλθει από την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και είναι γνωστό ότι αποτέλεσαν ένα από τα μυστηριακά σχολεία της Ρώμης, σχεδόν στην ιδία περίοπτη θέση με εκείνο της Ίσιδος. Μάλιστα ως καθαρά οργανωμένη με στρατιωτικό τρόπο και ανδροκρατούμενη θρησκεία ευνοείτο και από το Ρωμαϊκό κατεστημένο.

Για κάποιο διάστημα φάνηκε ότι θα γινόταν η κυρίαρχη θρησκεία στην Ρώμη έως ότου υπερίσχυσε ο Χριστιανισμός, κυρίως λόγω της «δόλιας» τακτικής εκ μέρους μερίδας των οπαδών του. Όπως δε είπε ο Μάρκος Αυρήλιος: «Αν κάποιο θανάσιμο αμάρτημα σταματούσε την ανάπτυξη του Χριστιανισμού, ο κόσμος θα γινόταν Μιθραϊκός». Εύλογα αναρωτιέται κανείς πως θα ήταν σήμερα ο Δυτικός κόσμος αν ο Μιθραϊσμός είχε τότε καθιερωθεί ως επίσημη θρησκεία του κράτους.

Τα μυστήρια του Μίθρα προερχόμενα από την Ανατολή, όπως και ο Χριστιανισμός, είχαν ορισμένα χαρακτηριστικά που τα έκαναν να μοιάζουν πολύ με τις χριστιανικές τελετουργίες, γεγονός το οποίο πρόσεξαν οι χριστιανοί απολογητές και οι πρώτοι εκκλησιαστικοί πατέρες, και προσπάθησαν ο καθένας να το ερμηνεύσει με τον τρόπο του.

Οι ερμηνείες που δόθηκαν για αυτές τις ομοιότητες και τις τρανταχτές αντιστοιχίες μεταξύ των χριστιανικών και των Μιθραϊκών τελετουργιών ήταν πάντοτε μεταφυσικής φύσεως.
Σύμφωνα με αυτές ο διάβολος είχε εμπνεύσει στους λάτρεις του Μίθρα μια μίμηση των χριστιανικών μυστηρίων προκειμένου να παρασύρει τους ανθρώπους μακριά από την εκκλησία.

Συνεπώς τα Μιθραϊκά τελετουργικά δεν ήταν τίποτε άλλο από δαιμονικές απομιμήσεις των χριστιανικών και απευθύνονταν σε πονηρά πνεύματα (;). Οι θέσεις αυτές δείχνουν καθαρά τον πόλεμο που είχε τότε ξεσπάσει μεταξύ της νεοϊδρυθείσης εκκλησίας και της πολύ δυναμικής την εποχή εκείνη Μιθραϊκής Μυστηριακής λατρείας.

Μετά την ήττα του Μιθραϊσμού και την καταστροφή των ναών και των λατρευτικών κειμένων του πολλά στοιχεία από το τελετουργικό της Μιθραϊκής λατρείας χάθηκαν.

http://www.alexandros-lodge.net/#!%CE%A4%CE%91-%CE%9C%CE%99%CE%98%CE%A1%...

Έχοντας γνώση αυτού του κενού και βασιζόμενοι σε όσα στοιχεία έφεραν στο φως οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις και οι ανασκαφές, θα προσπαθήσουμε στην συνέχεια να ανασυνθέσουμε εκείνη την Ανατολική μυστηριακή λατρεία που περιελάμβανε πάμπολλα στοιχεία αστρονομίας και αστρολογίας και που διαδόθηκε ευρύτατα για κάποιους αιώνες στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Για να δώσουμε μια πλήρη εικόνα της μυστηριακής λατρείας του Μίθρα θα ξεκινήσουμε από την αρχαία Περσική θρησκεία και μυθολογία όπου βρίσκονται και οι ρίζες της.

Η λατρεία του Μίθρα χρονολογείται από τις αρχές της εμφάνισης του Ινδό - Ιρανικού λαού. Στο πανάρχαιο Βεδικό πάνθεο όπως και στην Μηδο-περσική θρησκεία, καθώς και σε εκείνη του Αβέστα (Ιερή Βίβλος Ζωροαστρισμού), ο Μίθρας έχει την θέση του πότε δίπλα στον Βαρούνα και πότε δίπλα στον Αχούρα - Μάζδα σαν ένας Θεός του φωτός και της Αλήθειας.

Όπως δε είπαμε, στην προ-Αβέστα θρησκεία της Περσίας, ο Μίθρας καταλαμβάνει την θέση του μεσολαβητή μεταξύ του ανώτερου και φωτεινού κόσμου στον οποίο κυριαρχεί ο Αχούρα - Μάζδα (Ορμούζ) και του κατώτερου κόσμου στον οποίο ασκεί την ολέθρια δραστηριότητα του ο Άνγκρα Μαϊνίου (Αριμάν).

Την περίοδο των Αχαιμενιδών, ο Μίθρας και η θεά Αναχίτα, μαζί με τον Αχούρα – Μάζδα, είναι οι κυρίαρχες θεότητες. Οι Πέρσες βασιλείς τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μίθρα, με τον οποίον μοιράζονταν την βασιλική δόξα, αφού τον επικαλούνταν μάρτυρα στους όρκους τους και υπερασπιστή τους στις μάχες.

Ωστόσο, η θρησκεία των αρχαίων Περσών, υπέστη τροποποιήσεις στην Μεσοποταμία και εμποτίστηκε βαθιά από την αστρολογία λόγω της επιρροής των Χαλδαίων σοφών. Μετά την κατάρρευση της Περσικής αυτοκρατορίας, η θρησκεία αυτή διατηρήθηκε υπό την νέα μορφή της σε μερικά βασίλεια της Μικράς Ασίας και τότε είναι που σημαδεύτηκε από την Ελληνική επίδραση. Στην Μικρά Ασία ολόκληρο το Περσικό θρησκευτικό πάνθεον εξελληνίσθηκε και μαζί με αυτό και ο Μίθρας, του οποίου η εικόνα περνά ασυζητητί σε πρώτο πλάνο.

Την εποχή του εξελληνισμού τους όμως κατά την οποία ο Ορμούζ ταυτίσθηκε με τον Δία, ο Αριμάν με τον Άδη και οι άλλες εικόνες του Περσικού πανθέου αντιστοιχίσθηκαν σαν τόσο πολύ με το ελληνικό, ο Μίθρας διατήρησε το όνομά του επειδή ο χαρακτήρας του και το αξίωμά του δεν είχαν ένα αντίστοιχό τους μεταξύ των ελληνικών θεοτήτων.

Εκείνη ακριβώς είναι η στιγμή κατά την οποία δημιουργείται το μεγάλο σύμβολο αυτής της μετοικισμένης θρησκείας που είναι ο «Ταυροκτόνος Μίθρας», διατηρώντας ωστόσο τον βασικό του μύθο και την λατρεία του.
Ανώτατος θεός παραμένει ο θεός Ορμούζ, όμως ο Μίθρας παραμένει ο θεϊκός ήρωας επισκιάζοντας τον Ορμούζ του οποίου την θρησκεία οικειοποιήθηκε.

Έτσι ο Μιθραϊσμός εξελίχτηκε σε μυστική αδελφότητα, μια εξ ολοκλήρου μυστηριακή λατρεία μόνο για μυημένους. Από την άποψη αυτή, τα κλειστά Μιθραϊκά Μυστήρια μοιάζουν με τον αρχέγονο Χριστιανισμό με τους αυστηρούς αποκλεισμούς του και με μια λατρεία εξ ολοκλήρου μυστική.

Αλλά η οργάνωση των Μιθραϊκών αδελφοτήτων ήταν πολύ πιο αυστηρή από ότι εκείνη των Χριστιανικών κοινοτήτων, προσηλύτιζαν τα μέλη τους μόνον από τις γραμμές των ανδρών (όπως στον Τεκτονισμό), μη έχοντας κάποια μύηση και για τις γυναίκες.
Σε ελάχιστες περιπτώσεις που η συμμετοχή κάποιων γυναικών στην θρησκευτική ζωή της κοινότητας είχε έναν χαρακτήρα πιο ιδιαίτερο, δέχονταν και αυτές έναν μυητικό τίτλο, της «Ύαινας» ή της «Λέαινας».
Οι γυναίκες κρατήθηκαν μακριά από τα Μυστήρια και δεν είχαν ποτέ ένα ενεργό ρόλο στην τέλεση των θρησκευτικών τελετουργιών, οι οποίες βρίσκονταν στα χέρια των ιερέων, των πριγκίπων και των ηγετών των οικογενειών.

Η επιλογή των τόπων λατρείας του Μιθραϊσμού είναι απόδειξη της πολύ παλιάς καταγωγής. Τα ιερά του Μίθρα ήταν κάποια σπήλαια.

Ο προσανατολισμός τους ήταν από την Ανατολή προς την Δύση. Υπήρχαν επίσης ακόμα μερικά οικοδομήματα τα οποία ποτέ δεν ήταν ψηλά και των οποίων το κύριο δωμάτιο ήταν πάντοτε μια κρύπτη, μια αψιδωτή κάμαρα που αναπαριστούσε, όπως λέγεται, το στερέωμα αλλά η οποία ονομαζόταν «σπήλαιο» ή «άντρο».

Με άλλα λόγια επιδιωκόταν ο ναός να αποτελεί συνέχεια του βραχώδους εκείνου σπηλαίου, όπου στις αρχές υπήρχε το ιερό του Μίθρα. Και αυτό το χαρακτηριστικό έχει την καταγωγή του στην πανάρχαια περίοδο της Ιρανικής θρησκείας. Οι πρώτοι λάτρεις του Μίθρα τελειοποίησαν τα τελετουργικά τους σε τέτοιους απομονωμένους τόπους.

Μια τέτοια επιλογή του ιερού τόπου ίσως να μπορεί να εξηγηθεί από εκείνα που διηγείται ο Κικέρων περί των μάγων της Περσίας (De Legibus I, 10), οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι οι θεοί δεν δέχονταν να τους χτίσουν ναούς όπου κάποιος θα τους έκλεινε μέσα.

Προς χάριν αυτής της αρχής, οι θιασώτες των μυστηρίων άργησαν να αρχίσουν την κατασκευή ναών αφιερωμένων στον Μίθρα έχοντας κάποιους χώρους λατρείας οι οποίοι θύμιζαν σπήλαιο, το πρωταρχικό ιερό του θεού τους.

Το «σπήλαιο» δεν ήταν ποτέ ένας ναός μεγάλων διαστάσεων, επειδή αποτελούσε την έδρα μιας μικρής επί μέρους αδελφότητας. Το Μιθραϊκό ιερό (Μιθραίο) περιλάμβανε έναν προθάλαμο με ένα μικρό σκευοφυλάκιο και μετά ακολουθούσε το κύριο δωμάτιο, η κρύπτη, στην οποία κατέβαινε μια σκάλα.

Η κρύπτη ήταν χωρισμένη κατά μήκος σε τρία μέρη, ένα κεντρικό διάδρομο που είχε ένα μέσο πλάτος 2,5 μέτρα, που κατέληγε στον βωμό των ιεροτελεστιών και στις δύο πλευρές του βρισκόταν έδρανα τοποθετημένα κατά μήκος των πλαγίων τοίχων.
Στην εικόνα παρίσταται το Μιθραίο που ανακαλύφτηκε στο Hedderheim.
Α = πρόναος – Β = είσοδος στην κλίμακα – Γ = σκευοφυλάκιο – Ε = προθάλαμος
Δ = χώρος για τις μυήσεις – Κ = καθιστικοί πάγκοι – Μ = αψίδα με τις ιερές εικόνες

Στο βάθος του ιερού ήταν συνήθως διαρρυθμισμένη μια υπερυψωμένη θολωτή αψίδα στην οποία ήταν τοποθετημένη κατά κανόνα η αγαλματένια απεικόνιση του «Μίθρα ταυροκτόνου», συνοδευμένη κάποτε και από άλλες θεϊκές απεικονίσεις. Μπροστά από αυτήν ήταν τοποθετημένα τα θυσιαστήρια στα οποία έκαιγε η ιερή φλόγα.

Η παρουσία απεικονίσεων του Μίθρα του ταυροκτόνου στο βάθος των Μιθραίων, μας αποκαλύπτει τον πρωταρχικό μύθο αυτής της θρησκείας και πιθανώς, εξ ίσου, την πιο επίσημη μεταξύ των θυσιών του καθώς και την σχέση μεταξύ του μύθου, της τελετουργίας και του δείπνου των μυστών.

Σε ένα Μιθραίο, το πέτρινο ανάγλυφο στο οποίο παριστάνεται ο Μίθρας, σκοτώνοντας τον ταύρο, είναι τοποθετημένο σε έναν στροφέα και έχει και τις δύο πλευρές λαξευμένες. Στο πίσω μέρος, πίσω από τον ξαπλωμένο στην γη ταύρο, φαίνεται ο Μίθρας και ο Ήλιος να στέκονται όρθιοι. Ο Μίθρας κρατά κέρας πόσεως, ενώ ο Ήλιος του προτείνει ένα σταφύλι.

Δηλαδή την θυσία του συμβολικού Ταύρου από τον ανίκητο Μίθρα. Ο Ταύρος συμβόλιζε εδώ την πρωτόγονο ύλη, την οποία ο Ήλιος γονιμοποίησε, διαπερνώντας την με τις ακτίνες του διά θαύματος, το οποίο ανανεούται κάθε ημέρα μπροστά στα μάτια μας.
Μερικά ζώα, τα οποία στην Περσική μυθολογία παριστάνουν αναλόγως τις ευεργετικές ή τις φθοροποιούς επιρροές, ο σκορπιός, ο όφις, ο κύων αμφισβητούν τον χυμό, ο οποίος εκφεύγει από τις πληγές.
Αλλά ο θεός του γονιμοποιούντος φωτός εξασφάλισε το έργο του. Από το σώμα του ταύρου γεννιέται η βλάστηση, η οποία εξωραΐζει την γη και διατηρεί την ζωή.

Στην πρώτη γραμμή της βλαστήσεως αυτής, όλες οι μυθολογίες έθεταν το παραδεισιακό φυτό, του οποίου ο καρπός ή ο χυμός προσέδιδε το προνόμιο της αθανασίας.
Στους Χαλδαίους το φυτό αυτό συμβολίζετο από το αμπέλι, του οποίου ο καρπός, ο οποίος περικλείει τον οίνο, χορήγησε στον Μιθραϊσμό και σε τόσες άλλες θρησκείες το σύμβολο της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων ή και μεταξύ των ανθρώπων και των θεών, οι οποίοι απέβησαν έτσι τέκνα της αυτής μητρός, διότι μετέχουν της αυτής σαρκός και του αυτού αίματος».

Άλλες φορές, σε έναν από τους δευτερεύοντες πίνακες από τους οποίους είναι περιτριγυρισμένη μερικές φορές η κεντρική σκηνή, φαίνονταν ο Μίθρας και ο Ήλιος ξαπλωμένοι εμπρός από κάποιο τραπέζι να κρατούν ο μεν πρώτος ένα κέρας πόσεως ενώ ο άλλος μια κούπα. Επίσης σε ένα άλλο ανάγλυφο πίνακα εμφανίζονται, στην θέση του Μίθρα και του Ήλιου, δύο μύστες καθισμένοι σαν σε Μιθραϊκό δείπνο.

Αυτές οι σχέσεις και αντιστοιχίες δηλώνουν ότι η κύρια απεικόνιση έχει μια άμεση σχέση με τη λειτουργία που τελείτο στον ναό ή καλύτερα με τα διάφορα τελετουργικά και τις διάφορες στιγμές κάποιας τελετής.

Το τελετουργικό των Μιθραϊκών αδύτων περιλάμβανε, από την μια μεριά, την κανονισμένη τελετουργία της λατρείας, με τις καθημερινές θρησκευτικές της πρακτικές, με τις περιοδικές και τις ετήσιες ιεροτελεστίες της και από την άλλη πλευρά, τις λεγόμενες «τελετές της μύησης», συσχετισμένες με την θρησκευτική λατρεία.
Τον κάθε ναό υπηρετούσαν ένας ή και περισσότεροι ιερείς.
Οι Μιθραϊκές αδελφότητες δεν ήταν καθοδηγούμενες από τους ιερείς.

Οι ιερείς βέβαια υπήρχαν αλλά μόνον για τις ανάγκες της λατρείας, των οποίων τα ιδιαίτερα καθήκοντα ήταν πιθανώς, όπως και στην περίπτωση των μάγων της Περσίας, εκείνα της επίβλεψης για την συντήρηση της αιώνιας φλόγας, της υποχρέωσης να απευθύνουν προς τον Ήλιο καθημερινές προσευχές, να τελούν τις θυσίες σε ορισμένες ημέρες ή να φροντίζουν για την εκτέλεσή τους εκφωνώντας τις παραδοσιακές ευχές και να κάνουν σπονδές με την ιερή χειρολαβή που έπαιζε ένα τόσο σημαντικό ρόλο στην λειτουργία του Αβέστα. Κάθε ιερέας ήταν ένας μύστης που είχε ένα ανώτερο βαθμό, εκείνον του «Πατρός», μολονότι δεν ήταν όλοι οι «Πατέρες» ιερείς.

Τα ιδιαίτερα τελετουργικά των μυήσεων τελούνταν από τους Πατέρες με την βοήθεια των ιερέων, όχι όμως και από τον ένα ιερέα μόνο του.
Ο πιο υψηλός βαθμός της Μιθραϊκής μύησης, αυτός του «Πατρός», όπως είπαμε δεν ταυτίζεται με την ιδιότητα του ιερέα-μάγου, αλλά ήταν ανεξάρτητος από εκείνη. Το Αβέστα μας φανερώνει ότι η δύναμη του ιερατείου περιοριζόταν στην οργάνωση της επίσημης λατρείας. Αυτό το ιερατείο δεν θα σκεφτόταν ποτέ να συστήσει μερικές αδελφότητες επάνω στις οποίες να είναι κυρίαρχο. Στην λατρεία του Μίθρα υπήρχε μια εβδομάδα, στην οποία οι επτά ημέρες ήταν αφιερωμένες στις επτά πλανητικές θεότητες και στην οποία ήταν αφιερωμένη κατά ιδιαίτερο τρόπο η πρώτη ημέρα, η ημέρα του Ηλίου.

Υπήρχαν ακόμα και μερικοί εποχιακοί εορτασμοί, μεταξύ των οποίων διακρίνονται η γέννηση του Ηλίου, στο χειμερινό ηλιοστάσιο, (25η Δεκεμβρίου), καθώς και μια άλλη σημαντική γιορτή στην ισημερία της άνοιξης, (21η Μαρτίου), επειδή σε αυτήν την περίοδο του έτους φαίνεται ότι γίνονταν συνήθως οι μυήσεις.

Η Μύηση στα Μιθραϊκά μυστήρια είχε έντονο το στοιχείο του αποκρυφισμού. Με την μύηση το νέο μέλος δεσμευόταν ότι δεν θα αποκαλύψει την εσωτερική διδασκαλία που του εκμυστηρεύτηκαν και ότι δεν θα κοινολογήσει το μυστικό των τελετουργιών στα οποία συμμετείχε. Η Μιθραϊκή μύηση ήταν πολύ επηρεασμένη από τα μαγικά τελετουργικά της Ανατολής.

Μεταξύ των προϋποθέσεων, οι οποίες απαιτούνταν για την μύηση, απαριθμούνται μερικές «δοκιμασίες» αρκετά δύσκολες. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός μιλά περί «βασανισμών και μυστικιστικών καυτηριασμών» στους οποίους υποβάλλονταν οι πιστοί του Μίθρα.

Εκείνα τα εγκαύματα δεν είναι τίποτα άλλο παρά το σημάδι που έθεταν στο μέτωπο τους οι μυούμενοι στον βαθμό του Στρατιώτη όπως θα δούμε παρακάτω. Τέλος ο νεομύητος ατένιζε στο βάθος του Αδύτου μεγαλοπρεπή αψίδα εικονίζουσα το ταυροβόλιο ή σκηνή της ταυροκτονίας.

Σύμφωνα με ένα σχολιασμό του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, οι «βασανισμοί» συνίσταντο σε δοκιμασίες με την βοήθεια του νερού, της φωτιάς, του χιονιού, της πείνας, της δίψας και κάποιων εκτεταμένων αγώνων. Τηρούσαν αναμφισβήτητα την νηστεία και την εγκράτεια.
Ο Ιουστίνος, κάτι που είναι φυσικό για ένα χριστιανό συγγραφέα, μέμφεται τις τελετές του Μίθρα για έλλειψη σοβαρότητας, υπονοώντας ότι οι υποψήφιοι στην μύηση εμπαίζονταν. Τους περιγράφει με τα μάτια δεμένα στο μέσον ενός πλήθους που σειόταν τριγύρω τους:

«Κάποιοι μιμούνταν τον κρωγμό του ιέρακος και χτυπούσαν τα φτερά τους. Άλλοι έβγαζαν βρυχηθμούς όπως τα λιοντάρια. Κάποιοι, μεταξύ των υποψηφίων, έχοντας τα χέρια δεμένα με έντερα κότας, πηδούσαν επάνω από λάκκους γεμάτους με νερό. Ένα άτομο, που έκανε την εμφάνιση του με ένα ξίφος, απέκοπτε τα εντόσθια, ως κάποιος ελευθερωτής...».

Οι πιο πολλές πληροφορίες είναι πραγματικές. Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι καταναλώνονταν πάρα πολλά πουλερικά με την ευκαιρία των τελετών του Μίθρα. Το τελετουργικό των δεμένων χεριών με έντερα πτηνών ήταν πιθανώς μια από αυτές τις δοκιμασίες που αποτελούσαν μέρος της μύησης. Ο άκομψος χαρακτήρας του τελετουργικού επιβεβαιώνει την παλαιότητα του.

Οι επτά βαθμίδες της Μιθραϊκής μύησης είχαν καθορισθεί με βάση τους επτά πλανήτες και αντιστοιχούσαν στις επτά πλανητικές σφαίρες τις οποίες η ψυχή ήταν υποχρεωμένη να διασχίσει για να φθάσει στην κατοικία των Μακάρων. Κατά συνέπειαν ο καθορισμός των επτά βαθμίδων των μυστών δεν είναι προγενέστερος της αστρολογικής επίδρασης της Βαβυλώνας.

Από τους επτά βαθμούς οι τρεις πρώτοι αποτελούσαν την κατηγορία των υπηρετούντων.
Οι κάτοχοι των βαθμών αυτών δεν μετείχαν των μυστηρίων στα οποία λάμβαναν μέρος οι κάτοχοι των άλλων τεσσάρων βαθμών που αποτελούσαν την κατηγορία των μετεχόντων.

Στην μύηση του Στρατιώτη ήταν γνωστή η προσφορά ενός στέμματος από δάφνη επάνω σε ένα ξίφος τον οποίο αυτός έπρεπε να αρνηθεί λέγοντας «ο Μίθρας είναι το Στέμμα μου». Αυτό δεν ήταν μια συμβολική απόρριψη αλλά μπορούμε να πούμε ότι με την μύηση γινόταν «Στρατιώτης του Μίθρα» που σήμαινε ότι τοποθετούσε το Θεό στο επίκεντρο της ζωής του.

Το έτος 377 μ.Χ. ο νομάρχης της Ρώμης Γράκχος προσηλυτισμένος πρόσφατα στον Χριστιανισμό, απέδειξε το ζήλο του καταστρέφοντας ένα Μιθραίο. Ο Ιερώνυμος γράφοντας στην Λαέτια (Laetam), είχε την χαρά να της αποδείξει την Μιθραϊκή του μόρφωση μνημονεύοντας τις επτά βαθμίδες της Μιθραϊκής μύησης, υπενθυμίζει αυτό το ευσεβές κατόρθωμα: «Δεν είναι άραγε αλήθεια ότι ο συγγενής σας Γράκχος, του οποίου το όνομα είναι συνώνυμο με την ευγένεια των πατρικίων, της εποχής που ήταν νομάρχης της πόλης κατεδάφισε και κατέστρεψε το άντρο του Μίθρα μαζί με όλες τις θηριώδεις απεικονίσεις που εξυπηρετούσαν στην μύηση του Ιέρακος, του Κρύφιου, του Στρατιώτη, του Λέοντος, του Πέρση, του Ηλιοδρόμου και του Πατρός, γεγονός για το οποίο έλαβε το βάπτισμα του Χριστού, και το οποίο ήταν, για να το πω έτσι, μια εγγύηση της πίστεως του;»

Οι επιγραφές επιβεβαιώνουν λεπτομερειακά αυτήν την απαρίθμηση. Οι θηριώδεις μορφές αποτελούν το σύνολον των λατρευτικών αντικειμένων. Σε αγάλματα και ανάγλυφα απεικονίζονται οι θεότητες, αλλά κυρίως οι βαθμίδες των Μυστών οι οποίοι έφεραν ορισμένα διακριτικά σημάδια σχετικά με τα ονόματα τους. Ο «Ιέρακας» εμφανιζόταν στις τελετουργίες με το κεφάλι ενός πουλιού, ενώ ο «Λέοντας» με το μουσούδι του ίδιου ζώου.

Ο Πορφύριος συσχετίζει τις ζωικές επωνυμίες των βαθμίδων μύησης με τα σύμβολα του ζωδίου και με την μετεμψύχωση και αναφέρει με τρόπο σαφή ότι οι Ιέρακες ήταν επικουρικοί. Συνεπώς οι Ιέρακες πρέπει να θεωρούνταν ότι αποτελούσαν την κατώτερη βαθμίδα. Στις αναπαραστάσεις του Μίθρα του Ταυροκτόνου εμφανίζεται συχνά ένας Ιέραξ ερχόμενος προς τον θεό και τον οποίον ο Μίθρας φαίνεται κάποιες φορές ότι τον κοιτά.

Ο Ιέρακας είναι πιθανώς ο αγγελιαφόρος που αποστέλλεται στον Μίθρα, μάλλον εκ μέρους του Ηλίου, με την εντολή να θυσιάσει τον ταύρο. Ο ρόλος του συνιστά μιαν ένδειξη αρκετά καθαρή του υφισταμένου λειτουργήματος το οποίο τελούσαν οι Ιέρακες σαν αγγελιοφόροι και σαν υπηρέτες φροντίζοντας για τα απαραίτητα δίπλα στους μύστες κατά την περίοδο της εκτέλεσης της μυητικής υπηρεσίας.

Για τον δεύτερο βαθμό, των Κρύφιων, δεν είναι σχεδόν τίποτε γνωστό, παρά μόνο ότι αυτοί φορούσαν ένα πέπλο κατά τις τελετές και κρατούσαν μια λυχνία. Το όνομα τους φαίνεται ότι προέρχονταν από το γεγονός ότι στις συγκεντρώσεις της κοινότητας ήταν «κρυμμένοι με ένα πέπλο» που υποδηλώνει ότι ήταν ανίκανοι να δουν το φως της αληθείας έως ότου να ανασηκωθεί για αυτούς το πέπλο της πραγματικότητας.

Σύμφωνα όμως με άλλη άποψη ο δεύτερος βαθμός ονομαζόταν ο Nymphus (νυμφίος) και οι Κρύφιοι αποτελούσαν μια τάξη που εμφανίστηκε αργότερα στην ιστορία του Μιθραϊσμού και είχε εκπαιδευτεί με στόχο να αναλάβει την διοίκηση (κρυφοί αρχηγοί) και να συνεχίσει τα μυστήρια με κεκαλυμμένο τρόπο λόγω της αυξανόμενης εχθρότητας των Χριστιανών, οι οποίοι είχαν αρχίσει να αποκτούν μεγάλη δύναμη και επιρροή.

Ο Τερτυλλιανός, που φαίνεται ότι γνώριζε καλά τα μυστήρια του Μίθρα, μιλά επί μακρόν για την μύηση στον βαθμό του Στρατιώτη, αναφέρει σχετικά ότι: «Και αυτός (ο δαίμων) βαπτίζει τους οπαδούς του και εκείνους που πιστεύουν εις αυτόν υπόσχεται να τους αποπλύνει τον ρύπον της αμαρτίας διά τινός βαπτίσματος. Και εάν η μνήμη μου δεν με απατά, ο Μίθρας θέτει επίσης την σφραγίδα του επί του μετώπου των στρατιωτών του. εκτελεί ομοίως την θείαν ευχαριστίαν του άρτου και εικονίζει την ανάστασιν. Ο μύστης τέλος ανακτά τον στέφανον (της νίκης) επί του άκρου του ξίφους».

Το συμπέρασμα που εξάγεται από εδώ είναι ότι η μύηση των Στρατιωτών περιελάμβανε μια βάπτιση με την ευκαιρία της οποίας έκαναν κάποιο σημείο στο μέτωπο του μυούμενου.
Ο Τερτυλλιανός θεωρεί ότι, η τελετουργία αυτή σε μεγάλο μέρος μοιάζει κατά εκπληκτικό τρόπο με το χριστιανικό βάπτισμα, στην προκειμένη περίπτωση εξ αιτίας αυτού του «σημαδέματος» που την συνοδεύει και το οποίο αργότερα ονομάσθηκε χρίσμα. Οι πρώτοι ισχυρισμοί του Τερτυλλιανού είναι γενικής τάξης, επειδή ξέρει ότι ο διάβολος βαφτίζει και άλλους εκτός από τους θιασώτες του Μίθρα.

Βλέπουμε λοιπόν ότι στην λατρεία του Μίθρα το μέτωπο του μύστη σημαδεύεται με ένα σημάδι στο βάπτισμα, όπως και στην Χριστιανική Εκκλησία. Μόνο που λέγεται ότι το έκαναν με έναν πιο βίαιο τρόπο από ότι η Χριστιανική Εκκλησία.
Διότι σημάδευαν τους μυημένους με πυρακτωμένο σίδερο, όταν ο Χριστιανός επίσκοπος ή ο ιερέας αργότερα αρκείται να κάνει με το δάχτυλό του στο μέτωπο του νεοφύτου το σημείο του σταυρού, ένα σημάδι από λάδι που εξαλείφεται αργότερα.
Πάντως η μυστικότητα των μυστηρίων μας κάνει να θεωρούμε ότι το σημείο του Μίθρα στο μέτωπο ήταν μάλλον συμβολικό και όχι πραγματικό, αλλιώς θα πρόδιδε την ιδιότητα του.

Ο σκοπός της τελετουργίας φαίνεται ότι ήταν ο ίδιος. Ο Στρατιώτης αφιερωνόταν στον Μίθρα, όπως ο χριστιανός αφιερώνεται στον Χριστό. Οι πληροφορίες σχετικά με τους Λέοντες είναι λίγες.

Ο Στρατιώτης εισαγόταν στο Μιθραίο με πένθιμους ήχους, όπου του αφαιρούσαν όλες τις τηβέννους και τα εργαλεία του βαθμού του πριν συμβολικά θανατωθεί και τοποθετηθεί σε μια κλειστή αίθουσα μεγέθους μικρού νεκροθαλάμου. Εκεί τον υπέβαλλαν σε κάποιες αυστηρές δοκιμασίες και κατόπιν σηκωνόταν από τον τάφο.

Ακολούθως του ενεχυρίαζαν στολή που αποτελείτο από τον κωνικό πίλο (ο φρυγικός σκούφος των εικόνων του Μίθρα), τον πτυχωτό μανδύα επάνω στον οποίο απεικονίζονταν τα ζώδια, την ποιμενική ράβδο (βακτηρία) και τον χρυσό όφι που τοποθετούσαν στο στήθος του ως έμβλημα της αναγεννήσεως και αναγορεύσεώς του σε οπαδό του Μίθρα, δεδομένου ότι ο όφις λόγω της ετησίας αλλαγής του δέρματός του θεωρείτο ως σύμβολο αναγέννησης. Επίσης ο νεόφυτος διδασκόταν τα μυστικά δόγματα του Μιθραϊσμού και ειδικότερα την θεωρία της Κοσμογονίας. Έπειτα καθαριζόταν συμβολικά από την αμαρτία με μέλι και τον προέτρεπαν να ζήσει την ιδανική Μιθραϊκή ζωή «των καλών λέξεων, των καλών σκέψεων και των καλών πράξεων».

Ο Πορφύριος αναφερόμενος στο ίδιο πράγμα, επιβεβαιώνει ότι χρησιμοποιούσαν μέλι στην καθιέρωση των Λεόντων βάζοντας μέλι στην γλώσσα και χύνοντας μέλι στα χέρια τους. Κατά τον Γρηγόριο Νανζιανζηνό, ο αυτοκράτωρ Ιουλιανός μετά την αποστασία του από τον χριστιανισμό, πριν αγγίξει τον άρτο της θείας Ευχαριστίας καθάριζε τα χέρια του με μέλι. Από την ενέργεια αυτή φαίνεται ότι ήταν μυημένος στα Μυστήρια του Μίθρα.

Μια άλλη πληροφορία πολύ σημαντική περί των τελουμένων κατά τον βαθμό του Λέοντος, μας παρέχει και πάλιν ο Πορφύριος (Περί αποχής εμψύχων IV, 16, 1-0). Κατ’ αυτόν η ιερουργία γινόταν δια της επιθέσεως επί του σώματος του μυούμενου διαφόρων δερμάτων ζώων όπως γινόταν και στα Αιγυπτιακά Μυστήρια. Με αυτό αναμφίβολα συμβολιζόταν ότι ο μυούμενος γινόταν κυρίαρχος των υπό των ζώων εκείνων αλληγορουμένων φυσικών δυνάμεων και πεδίων της εκδηλώσεως.

Κατά άλλη εκδοχή, ο τύπος αυτός μπορεί να σημαίνει την υπό του μύστου επανάκτηση των κατά την πτώση αυτού στην ύλη πνευματικών δυναμικών ιδιοτήτων που έχουν απολεσθεί. Οι ιδιότητες αυτές, που είναι συνυφασμένες με την ομαλή και αλώβητο λειτουργία των διαφόρων υπεράνω του υλικού σώματος υποστάσεων του ανθρώπου, είναι το εχέγγυο της αφυπνίσεως των λεπτοφυών ρευμάτων του αοράτου οργανισμού (Ka - αιθερικό ) και της εκδήλωσης των υπερβατικών ικανοτήτων του πνεύματος και του νου.

Υποθέτουμε λοιπόν ότι τα αναφερόμενα στον Ποιμάνδρη για τον Τρισμέγιστο Ερμή (περί εγκατάλειψης ελαττωμάτων), είναι αντιγραφή της Αιγυπτιακής και Μιθραϊκής παράδοσης. Χρησιμοποιούσαν επίσης μέλι και στην επόμενη μυητική βαθμίδα, εκείνη του «Πέρση». Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πορφύριου, το μέλι δεν έχει μόνο μια καθαρτική ιδιότητα αλλά και ικανότητα συντήρησης.

Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, η χρήση του μέλιτος δικαιολογείται από τον υψηλό βαθμό της μύησης και υποτίθεται ότι αυτός ο βαθμός της μύησης είχε θεσπιστεί για να θυμίζει την Περσική καταγωγή της Μιθραϊκής λατρείας, καθώς και για να συμπεριλάβει τους ξένους προσήλυτους στο Περσικό έθνος.

Μετά τον βαθμό του Πέρση ακολουθούσε εκείνος ο του Ηλιοδρόμου. Όπως και ο Μίθρας, ο συγκεκριμένος μύστης ήταν εξομοιωμένος με τον Ήλιο. Αυτός δεν έτρεχε μπροστά από τον Ήλιο αλλά ανέβαινε μαζί του στο άρμα του. Η αντίστοιχη μυθική σκηνή φιγουράρει συχνά στους μικρούς πίνακες των ανάγλυφων. Από το άρμα του ο Ήλιος απλώνει το χέρι του προς τον Μίθρα ο οποίος ανεβαίνει δίπλα του. Ο Μίθρας λοιπόν ήταν ο πρώτος του Ηλιοδρόμος, όπως επίσης ήταν και ο πρώτος Πέρσης.

Στην οικονομία των μυστηρίων και στην αστρολογική τους ερμηνεία ο βαθμός αυτός, υπεράνω του οποίου δεν υπάρχει παρά μόνον ο ανώτατος βαθμός, παρουσιάζει τον μύστη στον δρόμο προς τον ουρανό όπου δεν του μένει πια παρά μόνον να εισδύσει εκεί μαζί με τον Μίθρα για να αγγίξει την σφαίρα της θεότητας.

Η μυθική σκηνή παρουσιάζει πιθανώς την ανάβαση-ανάληψη του Μίθρα στον ουρανό μετά το πέρας των κατορθωμάτων του και αναπαριστά την υποδοχή των εκλεκτών στον ουρανό του Αχούρα Μάζδα.

Εδώ δεν γίνεται λόγος για ευτυχία στον κάτω κόσμο, την κατοικία των θνητών, αλλά για την ευτυχία του ουρανίου κόσμου, της σφαίρας του αιωνίου φωτός. Ο ανώτατος βαθμός ήταν εκείνος του Πατρός, του οποίου η τάξη στην ιεραρχική διαβάθμιση αντιστοιχούσε με εκείνη του Μίθρα στον ουρανό.

Στην αρχή οι Πατέρες ήταν πιθανώς οι πιο ηλικιωμένοι, οι σοφοί γέροντες, οι τηρητές των ιερών παραδόσεων της φυλής και στην βαθμίδα των μυστηρίων ήταν οι πλήρως μυημένοι, εκείνοι των οποίων η κοινωνία με τον Μίθρα ήταν πλήρης. Επικεφαλής τους ήταν ο «Πατήρ Πατέρων», ο αδιαφιλονίκητος μεγάλος Μυσταγωγός των τελετών της μύησης και πνευματικός οδηγός ολόκληρης της κοινότητας που ήταν διαβαθμισμένη σε διαφορετικές. Τα σωζόμενα σήμερα στα διάφορα μουσεία Μιθραϊκά μνημεία, υποδεικνύουν ότι η αθανασία της ψυχής περιλαμβανόταν μεταξύ των όσων διδάσκονταν κατά την Μιθραϊκή μύηση.

Κατά την τελική μύηση ο νεόφυτος εκπροσωπούσε σε δεδομένη στιγμή ένα νεκρό άτομο, κατά τα πρότυπα του Χιράμ, του οποίου η επάνοδος στην ζωή συμβόλιζε την ανάσταση.

Από την μαρτυρία του Πορφύριου συνάγεται επίσης ότι τα Μιθραϊκά Μυστήρια, σε ένα των βαθμών τουλάχιστον περιέγραφαν την κάθοδο των ψυχών στον Άδη και από εκεί την άνοδό των δια της οποίας απελευθερώνονταν από τον νόμο της μετεμψυχώσεως, ενώ η Μιθραϊκή θρησκεία δίδασκε ότι οι ανθρώπινες ψυχές «επενδύονται» σώματα παντός είδους. Έτσι και στα Μιθραϊκά Μυστήρια την βάση αποτελούσε η ιδέα της αναγεννήσεως που είναι το μυστικό όλων των Μυστηριακών δογμάτων.

Ο Κέλσος, όπως αναφέρει ο Ωριγένης, μιλά περί ψυχών ανερχομένων και κατερχομένων τις πλανητικές σφαίρες και λέει ότι κατά την μύηση στα Μιθραϊκά Μυστήρια το δόγμα αυτό παριστάνετο από μια κλίμακα η οποία είχε επτά πύλες που αναλογούσαν προς τους πλανήτες Κρόνο, Αφροδίτη, Δία, Ερμή, Άρη, Σελήνη και Ήλιο, ενώ στην κορυφή της η ογδόη και τελευταία συμβόλιζε την απολύτρωση της ψυχής. 

Έτσι βλέπουμε ότι συμβολικά η ηλικία των διδασκάλων τεκτόνων είναι 7 ετών.

Στην μύηση των Καθαγιασμένων υπάρχει μια διπλή κλίμακα με επτά βατήρες.

Στην μύηση του Prince Adept υπάρχουν 7 λαμπτήρες σύμβολα των 7 πλανητών.

Οι 7 αυτοί λαμπτήρες δεν είναι παρά τα 7 κατώτερα Σεφιρώθ του Δένδρου της Ζωής στην Καμπάλα δια των οποίων κατέρχονται οι ψυχές προς ενσάρκωση και κατόπιν ανέρχονται προς την θέωση.

Όθεν λέει ο Πατήρ των Πατέρων:

«Δεν επέστη ακόμη η ώρα, αν αυτή μέλλει, να έλθη ποτέ, κατά την οποίαν θα εισδύσης πέραν των επτά λαμπτήρων, οι όποιοι ακτινοβολούν προ του θρόνου, εις κόσμον εκτεινόμενον πέραν των ορίων της αντιλήψεως σου, διά να αντικρύσης εκεί πρόσωπον προς πρόσωπον το Ον, το άνευ μορφής και ονόματος, το οποίον κείται όπισθεν όλων των μορφών και όλων των ονομάτων. Αλλά δύνασαι και ήδη να διείδης αυτό, εις τας πρωτεύουσας αυτού εκδηλώσεις, την λάμψιν του φωτός εις τον φυσικόν κόσμον, το βασίλειον του νόμου εις το ηθικόν κόσμον».

Για την ερμηνεία των Μυστηρίων αυτών γράφηκαν πολλά και διάφορα. Αρχαίοι συγγραφείς βρίσκουν στενή σχέση μεταξύ αυτών και του ζωδιακού κύκλου λόγω της μεγάλης επίδρασης της αστρολογίας επί του Μιθραϊσμού.

Κατά τον Νικόλαο Λούβαρη (1887-1961, θεολόγο, καθηγητή Πανεπιστημίου και Τέκτονα) πιθανότερη είναι η ερμηνεία του Κέλσου σύμφωνα με την οποία οι επτά βαθμοί της μύησης ανταποκρίνονται στις επτά πλανητικές σφαίρες διά των οποίων διέρχεται η ψυχή έως ότου φτάσει στην χώρα των Μακάρων.

Κρίνοντας από τα ερείπια που ανακαλύφθηκαν στους τόπους όπου τελούνταν θυσίες, φαίνεται ότι αυτές ήταν αρκετά πολυάριθμες στην λατρεία του Μίθρα. Οι ανασκαφές φανέρωσαν πληθώρα σιδερένιων, ορειχάλκινων και μπρούντζινων μαχαιριών και ακόμα μερικές αλυσίδες που χρησιμοποιούνταν πιθανώς για το δέσιμο των θυμάτων.

Θυσιάζονταν βόδια, πρόβατα, κατσίκες, κότες και κάποιες φορές άγρια ζώα, όπως για παράδειγμα αγριόχοιροι. Η πρώτη θυσία ήταν η θυσία του ταύρου που τελέσθηκε προσωπικά από τον ίδιο τον Μίθρα και οι πιστοί του συνέχισαν το παράδειγμά του. Κρατώντας τον με το ένα χέρι από τα κέρατα, βύθισε με το άλλο στην καρδιά του (σε άλλες παραστάσεις στον τράχηλο) το μαχαίρι που έφερε. Και τότε έλαβε χώρα ένα ασύνηθες γεγονός.

Από το σώμα του θνήσκοντος ζώου βλάστησαν όλα τα ιαματικά βότανα και τα φυτά, τα οποία κάλυψαν με το πράσινό τους χρώμα την γη. Από τον νωτιαίο του μυελό βλάστησαν τα σιτηρά από τα οποία παρασκευάζεται ο άρτος και από το αίμα του η άμπελος η οποία παρέχει το ιερό ποτό των μυστηρίων, τον οίνο. Αλλά το πνεύμα του κακού καιροφυλακτώντας, απέστειλε τα πλάσματα του για να απομυζήσουν από το θνήσκον ζώο την πηγή της ζωής, ο σκορπιός, το μυρμήγκι και ο όφις, προσπάθησαν να καταφάγουν τα γεννητικά όργανα του γόνιμου ζώου και να πιούν το αίμα του. Δεν πέτυχαν όμως στον σκοπό τους και το θαύμα ολοκληρώθηκε.

Από το σπέρμα του, που συγκεντρώθηκε και καθαρίστηκε από την Σελήνη, γεννήθηκαν όλα τα είδη των ωφέλιμων ζώων. Η ψυχή του ταύρου, υποστηριζόμενη υπό του κυνός, ανεβαίνοντας μέχρι τους θεούς, έγινε το πνεύμα που προστατεύει τα κοπάδια. Έτσι ο ταυροβόλος ήρωας, διά της επενέργειάς του επί της χαοτικής ύλης διά μέσου της τελετουργικής θυσίας, κατέστη ο Δημιουργός όλων των χρησίμων όντων και από τον θάνατο του συμβολικού ζώου αποκαταστάθηκε μία νέα και γόνιμη ζωή επάνω στην Γη.

Όμως το πνεύμα του κακού, ο Αριμάν, εξοργίζεται και εξαπολύει κατά του ανθρωπίνου γένους διάφορες πληγές. Από τα κακά όμως αυτά σώζει τους ανθρώπους ο Μίθρας, ο οποίος με το τέλος της αποστολής του επάνω στην γη, ανέρχεται εις τους ουρανούς επιβαίνοντας στο άρμα του Ηλίου. Εκεί, στις ουράνιες περιοχές, αρχάγγελος πλέον των αγαθοποιών δυνάμεων, ο Μίθρας συνεχίζει τον αγώνα του εναντίον των πονηρών και κακοποιών πνευμάτων. Η πάλη αυτή πάνω στην γη αντικατοπτρίζεται στις καρδιές και στον ψυχισμό των ανθρώπων.

Η πιο γνωστή Μιθραϊκή αναπαράσταση της θυσίας του ταύρου είναι η εξής:

«Μέσα σε ένα σπήλαιο φαίνεται ο ταύρος πεσμένος στην γη, με τα μπροστινά πόδια διπλωμένα κάτω από αυτόν και με τα πισινά του πόδια τεντωμένα. Ο Μίθρας στέκεται έχοντας καβαλήσει το ζώο με το αριστερό του γόνατο διπλωμένο και με το δεξί του πόδι απλωμένο πάνω από το δεξιό μπούτι του ταύρου. Με το αριστερό του χέρι τραβάει προς τα πάνω το πεσμένο ζώο, του οποίου το κεφάλι στρέφεται προς τον ουρανό, και με το δεξί του χέρι του χώνει στο πίσω μέρος του τραχήλου ένα μικρό σπαθί. Ο Μίθρας ο ίδιος έχει το κεφάλι του γυρισμένο, σαν να κοιτάζει πίσω. Ένας Ιέρακας που υπάρχει στα αριστερά του σκύβει προς αυτόν.

Στην αριστερή γωνία εμφανίζεται συχνά η φιγούρα του Ηλίου, ενώ στην δεξιά της Σελήνης. Στο κάτω μέρος φαίνεται ένας σκύλος να ορμά προς το αίμα που αναβλύζει από την πληγή και το ίδιο κάνει ένα φίδι. Ένας σκορπιός πιάνει με τις δαγκάνες του τους όρχεις του ετοιμοθάνατου ζώου και το τσιμπάει με την άκρη της λαβής. Κάποιες φορές συμμετέχει στην σκηνή και ένα μυρμήγκι. Άλλοτε κάτω από τον ταύρο παριστάνεται ένας κρατήρας βάζο με δύο λαβές και ένα λιοντάρι φαίνεται να κοιτάζει ή να πίνει από αυτό, ενώ το φίδι φαίνεται να κάνει το ίδιο πράγμα από την αντίθετη μεριά.

Από την μια και την άλλη πλευρά στέκονται δύο νέοι άνδρες, από τους οποίους ο ένας κρατάει υψωμένο δαυλό και ο άλλος κρατάει δαυλό στραμμένο προς τη Γη. Είναι ντυμένοι όπως και ο Μίθρας και φέρουν στο κεφάλι τους το ίδιο είδος σκούφου. Σαν μια τελευταία λεπτομέρεια, η οποία πιθανώς δεν είναι και η λιγότερο σημαντική, η ουρά του ταύρου, σηκωμένη πίσω, τελειώνει με στάχυα». Τα ανάγλυφα συνιστούν μια μαρτυρία του γεγονότος ότι για τον Μίθρα και τον ταύρο πρωταρχικά υπήρχε ένας ολόκληρος μυστικός θρύλος. 

Η παράδοση Aβέστα διατήρησε το θρύλο για τον θυσιαζόμενο ταύρο στις αρχές του κόσμου από τον οποίο εμφανίσθηκαν οι πλανήτες. Ο ταύρος που σκοτώθηκε από τον Μίθρα ήταν ο θεϊκός ταύρος η θυσία του οποίου θα πραγματοποιείτο, σύμφωνα με την πίστη του Aβέστα, στο τέλος των χρόνων από το χέρι του Σωτήρος (Σαοσυάντ).

Τότε το λίπος του θεϊκού ταύρου, αναμεμειγμένο με το χυμό του λευκού φυτού Χαόμα, θα γινόταν για τους εκλεκτούς το ποτό της αθανασίας. Έτσι ο Μίθρας που με την θυσία του ταύρου έγινε δημιουργός θα γινόταν και σωτήρας.

Η σκηνή της θυσίας του ταύρου που κυνηγιέται και θανατώνεται αποδεικνύει την αρχαιότητα του μύθου που αντιστοιχεί στις συνήθειες ενός λαού ο οποίος ασχολείτο με το κυνήγι. Σύμφωνα με τον μύθο η εντολή του Ορμούζ να θανατωθεί ο ταύρος μεταφέρθηκε στον Μίθρα από τον κόρακα – Ιέρακα και ότι ο Μίθρας παρά την θέληση του την εκτέλεσε.

Οι δορυφόροι του Αριμάν, ο σκορπιός, το μυρμήγκι και το φίδι, εκείνα που προσπαθούσαν να δηλητηριάσουν ή να ρουφήξουν το σπέρμα της ζωής, δεν κατάφεραν να το κάνουν. Οι δύο δαδούχοι είναι οι αντικαταστάτες του Μίθρα. Ο ένας δαδούχος εκπροσωπεί τον Ήλιο ο οποίος ανεβαίνει προς το μεσουράνημα ή την ημέρα που προχωρεί από το χειμερινό ηλιοστάσιο μέχρι την ισημερία της άνοιξης και ο άλλος εκπροσωπεί τον Ήλιο στην παρακμή του ή την ημέρα που μικραίνει. Τα στάχυα στην ουρά του ταύρου μας φανερώνουν ότι το σιτάρι που φτιαχνόταν το ψωμί του δείπνου προέρχεται από τον θυσιασμένο ταύρο.

Η θυσία του ταύρου τοποθετήθηκε στις αρχές του χρόνου σαν αρχή της ζωής στην γη ακριβώς γιατί η αποστολή της ήταν να προκαλέσει την αναγέννηση της Φύσης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ταύρος που θυσιαζόταν κάθε έτος δεν ήταν ένα συνηθισμένο ζώο.

Ήταν μια εκδήλωση της παγκόσμιας ζωής και η πιο τέλεια έκφρασή της.  Σε αυτήν ήταν συμπυκνωμένες, ας πούμε, οι ιδιότητές της και για αυτό με την μεσολάβηση της θυσίας αυτές οι ιδιότητες μπορούσαν να διαδοθούν σε ολόκληρη την Φύση. Έτσι θεωρείτο ο πρωταρχικός ταύρος και το θύμα που θυσιαζόταν ετησίως ήταν στην πραγματικότητα θεϊκό, επειδή ο πρωταρχικός ταύρος ήταν κατ’ εξοχήν θεϊκός. Όσο για τις συνθήκες της θυσίας του, ήταν το ίδιο νεφελώδεις όπως και ο ταύρος ο ίδιος. 

Ωστόσο η θυσία του ταύρου, του οποίου ο μύθος φαίνεται ότι συσχετίζεται στενά με το ιερό δείπνο των μυστών, δεν είχε διόλου την έννοια του να παρέχει κρέας για αυτό το γεύμα. Ο ταύρος της εσχατολογικής θυσίας δεν πρέπει ούτε καν να τεμαχίστηκε για να τραφούν οι εκλεκτοί. Η ζωή εξήλθε από το σώμα του για να μεταδοθεί στην γη.

Λέγεται μόνον ότι το λίπος του μπήκε σαν συνθετικό στο ποτό της αθανασίας. Όπως στην Βεδική μυθολογία το ουράνιο Σόμα είναι το σπέρμα ζωικού θύματος και ταυτισμένο με το φεγγάρι, έτσι και το Περσικό Χαόμα είναι το σπέρμα του πρωταρχικού Ταύρου. Οι μύθοι αυτοί αφήνουν να εννοηθεί ότι στο τελετουργικό του Μίθρα, το κρέας του θυσιασμένου ταύρου στην μεγάλη θυσία δεν τρωγόταν ποτέ.

Στα συστατικά του Μιθραϊκού δείπνου περιλαμβάνετο μόνον η θεϊκή ουσία του ταύρου και όχι η φυσική του μορφή και ουσία. Ο Τερτυλλιανός λέει ότι ο διάβολος σύστησε στα πλαίσια της λατρείας του Μίθρα την προσφορά του ψωμιού, όμως η προσφορά αυτή απαντάται σχεδόν παντού στις αρχαίες λατρείες. Το ότι το συγκεκριμένο Μιθραϊκό τελετουργικό είχε μια μεγάλη ομοιότητα με το χριστιανικό αντίστοιχο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η προσφορά στην Μιθραϊκή λατρεία δεν ήταν μια απλή προσφορά, αλλά αποτελούσε το Μιθραϊκο-ισοδύναμο του Χριστιανικού δείπνου και λάμβανε χώρα σε συνθήκες απολύτως όμοιες με εκείνες στις οποίες τελείται το Χριστιανικό δείπνο.

Αυτή η σχέση εξέπληξε ήδη τον άγιο Ιουστίνο, ο οποίος όπως και ο Τερτυλλιανός, έζησε αρκετά κοντά για πολύ καιρό τον παγανισμό πριν προσηλυτιστεί στην πίστη του Χριστού. Περιγράφοντας το χριστιανικό δείπνο, στο οποίο δεν έπαιρναν μέρος παρά μόνον οι βαπτισμένοι πιστοί, ο Ιουστίνος λέει ότι το ψωμί και η κούπα με το κρασί δεν θεωρούνται ότι είναι κοινό ψωμί και ποτό.

Όπως ο Χριστός, μέσω της δύναμης του θεϊκού Λόγου, απέκτησε σώμα και αίμα για τη σωτηρία των ανθρώπων, το ίδιο και η τροφή η οποία πρέπει να θρέψει το σώμα και το αίμα του πιστού είναι εξαγιασμένη με την προφορά της ευχαριστιακής προσευχής και έγινε σώμα και αίμα του Ενσαρκωμένου Λόγου, όπως μπορούμε να δούμε στις Πράξεις των Αποστόλων.

Ο Ιουστίνος που γνώριζε τέλεια την Μιθραϊκή λατρεία, τα τελετουργικά και τις μορφές της, ερμηνεύει το Μιθραϊκό δείπνο με τον εξής τρόπο: «Όπερ και εν τοις του Μίθρα μυστηρίοις παρέδωκαν γίνεσθαι μιμησάμενοι oι πονηροί δαίμονες. ότι γάρ άρτος και ποτήριον ύδατος τίθεται εν ταις του μυουμένου τελεταίς μετ’ επιλόγων τινών ή επίστασθε ή μαθείν δύνασθε».

Οι μιθραϊκοί τύποι είχαν κάποιες μυστικές εκφράσεις ανάλογες με το: «αυτό είναι το σώμα μου και αυτό είναι το αίμα μου», που θυμίζουν την υψηλή σημασία της Θείας Ευχαριστίας.  Μπροστά στους μύστες ήταν τοποθετημένα ψωμιά και στην συνέχεια τους προσφέρονταν οι κούπες. Οι ιερές ευχές προφέρονταν μάλλον από τον «Πατέρα των Πατέρων».

Η αναλογία ήταν αξιοσημείωτη, επειδή το ψωμί και το ποτό αναπαριστούσαν την ουσία του μυστικιστικού ταύρου, του θεϊκού ταύρου, τον οποίο θυσίασε ο Μίθρας. Και αυτή η σχέση δεν ήταν ούτε αμυδρή ούτε υπονοούμενη. Πιθανώς εκφραζόταν κατηγορηματικά και επειδή ο Ιουστίνος την γνώριζε, ήταν εντυπωσιασμένος από αυτήν και δεν μπορούσε να μην διακρίνει σε αυτήν μια πίστη και μια λειτουργική οικονομία σε ένα σύνολο παρόμοιο με την χριστιανική πίστη και λειτουργία. Αναγκασμένος να εξηγήσει μια τέτοια αντιστοιχία και γνωρίζοντας ότι τα τελετουργικά των μυστηρίων δεν ήταν καθόλου μια απομίμηση των πρόσφατης ημερομηνίας χριστιανικών τελετών, μέμφεται την μίμηση του ευχαριστιακού δείπνου ότι δήθεν γίνεται από δαίμονες.

Τα Μυστήρια του Μίθρα ήταν μια «θρησκεία» επιβλητική. Ο θεός ήταν νέος, όμορφος, γενναίος, ακηλίδωτος και κήρυττε μια αυστηρή ηθική την οποίαν αυτός πρώτος ακολουθούσε και επιπλέον ήταν ο μόνος Θεός-Σωτήρας που δεν πέθαινε. Το τέλος του Μιθραϊσμού, όπως και άλλων μυστηριακών θρησκειών, επήλθε με την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας, πιθανόν επειδή δεν μπόρεσε να αφομοιώσει την Ελληνική φιλοσοφία και ίσως να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις των καιρών.

Τελικά ο Mιθραϊσμός εξαλείφθηκε πρώτα από την Ευρώπη και αργότερα από την Μικρά Ασία αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο για το άστρο του Χριστιανισμού που τότε ανέτειλε δεδομένου ότι με την δύναμη του κράτους από πίσω τους οι χριστιανοί δεν έχασαν καθόλου χρόνο επιτιθέμενοι και καταστρέφοντας το κάθε τι που δεν ήταν «δικό τους».