Ορφικοί, Φιλοσοφικοί και Λειτουργικοί Ύμνοι

«Μεταξύ των ανεκτίμητων θησαυρών του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και της Μυσταγωγίας, γράφει ο Π. Γράβιγγερ εις το έργον του Φιλοσοφικοί και Λειτουργικοί Ύμνοι της Αρχαίας Ελλάδος, πρέπει αναντιρρήτως να καταλέξωμεν και τους Ύμνους προς τους Θεούς, δηλαδή προς τας Αρχάς αι οποίαι συνετέλεσαν εις την Δημιουργίαν του Κόσμου και των ανθρώπων και συγχρόνως εφορεύουν επί της προαγωγής του πνεύματος και υποβοηθούν εις την απολύτρωσιν αυτού. Οι εν λόγω Ύμνοι, οι οποίοι κατά κανόνα είχον κατεξοχήν λειτουργικόν και λατρευτικόν χαρακτήρα, ήσαν προϊόν είτε εξάρσεως του πνεύματος θεοφορήτων ανδρών, είτε εμπνεύσεως εκ θείων Πηγών.

"Εις το μεγάλο ναυάγιον της αρχαίας Γραμματείας, λέγει ο Franz Cumont, καμμία άλλη απώλεια δεν υπήρξε τόσον καταστρεπτική, όσον εκείνη των λειτουργικών τυπικών του Εθνισμού. Μερικοί μόνον μυστικοί τύποι, αναφερόμενοι συμπτωματικώς υπό συγγραφέων εθνικών ή χριστιανών και ωρισμένοι ύμνοι προς τιμήν των θεών, είναι σχεδόν όλα όσα διεσώθησαν από τον πνευματικόν κατακλυσμόν. Αγνοούμεν σχεδόν πώς οι Αρχαίοι προσηύχοντο, αδυνατούμεν να εισχωρήσωμεν εις το βαθύτερον νόημα της θρησκευτικής των ζωής και ούτω αι σημαντικώτεραι πτυχαί της ζωής των Αρχαίων, θα μας παραμείνουν άγνωστοι.

Εκ της εν λόγω ανεπανορθώτου απωλείας των Τυπικών μυήσεως των αρχαίων Μυστηρίων ελάχιστα ή μάλλον ουδέν το ουσιαστικόν διαθέτομεν προς αποκατάστασιν της λειτουργικής, κατά μείζονα λόγον της εσωτερικής διδασκαλίας των. Αι μόναι αυθεντικαί πηγαί που διεσώθησαν είναι αφ' ενός μερικοί φιλοσοφικοί και λατρευτικοί Ύμνοι κυρίως των Νεοπλατωνικών και αφ' ετέρου μερικαί πληροφορίαι εκκλησιαστικών συγγραφέων, εκ των πρώτων Απολογητών (όπως ο Ειρηναίος, ο Ιππόλυτος, ο Κλήμης Αλεξανδρεύς, ο Ωριγένης δια της πραγματείας του κατά Κέλσου) απείρως χρήσιμοι, παρά την προκατάληψίν των.

Χάρις εις περίεργον ειρωνιαν των πραγμάτων, οι αντιστρατευόμενοι αυτοί την ειδωλολατρείαν, μας βοηθούν πολλαχώς να αναζητήσωμεν σήμερον και να αντίληφθώμεν μίαν λατρείαν την οποίαν παντί σθένει εκείνοι προσεπάθουν να εκμηδενίσουν. Μερικοί εκ των πολεμίων τούτων, έστρεψαν το μένος των κατά των θεοτήτων της Αρχαίας Ελλάδος και γενικώτερον των ανατολικών λαών, διδαχθέντες, είτε από μεταστραφέντας εις τον Χριστιανισμόν ειδωλολάτρας, είτε και διότι υπήρξαν και αυτοί πρότερον Εθνικοί κατά την νεότητά των. Πάντως πρέπει συνεχώς να ερωτώμεθα μέχρι ποίου σημείου ηδυνήθησαν ούτοι να γνωρίσουν τας εσωτερικάς διδασκαλίας και τας τελετουργίας, αι οποίαι ετηρούντο με τόσην αυστηρότητα μυστικαί. Τους διασωθέντας γενικώς Ύμνους των αρχαίων διανοητών και Μυστών πλείστοι των οποίων απωλέσθησαν ολοκληρωτικώς δυνάμεθα να κατατάξωμεν εις τεσσαρας κατηγορίας:

α) Καλλιεπή ποιήματα (Έπη, Παιάνες, Διθύραμβοι) αποτεινόμενα προς θεούς ή προς ηθικάς αξίας, εξυμνούντα τας εξαιρέτους πράξεις ηρώων και θεών με σκοπόν την διαπαιδαγώγησιν των νέων και διάδοσιν του καλού παραδείγματος προς μίμησιν των αρετών των προγόνων. (Αρεταλογία).

β) Αργότερον ο Ύμνος λαμβάνει ως περιεχόμενον την ευχήν ή προσευχήν προς τας ανωτέρας δυνάμεις. Ο Πλάτων, εις τους Νόμους, χαρακτηρίζει: «ην είδος ωδής ευχαί προς θεούς, όνομα δε Ύμνοι επεκαλούντο». Ο ορισμός ούτος συνάδει προς την συλλογήν των 88 Ύμνων των αποδιδομένων εις τον Ορφέα. Οι Ύμνοι ούτοι, γνωστοί ως Ορφικοί Ύμνοι, αποδιδόμενοι μάλλον εις τον Ονομάκριτον, ήσαν αληθιναί προσευχαί υπό μορφήν λιτανειών, εξυμνούντες δια πληθύος προσηγορικών επιθέτων, χαρακτηριστικών της φύσεως της επικαλουμένης θεότητος, με εγκωμιαστικές φράσεις και καταλήγοντες εις σύντομον παράκλησιν δια της οποίας ζητείται άλλοτε η ευλογία, άλλοτε η ευγονία της Γης, άλλοτε η υγεία και η ειρήνη, άλλοτε όμως αποτελεί πρόσκλησιν του θεού να εμφανισθή ενώπιον των μυστών με την όσον το δυνατόν ευμενεστέραν όψιν του.

γ) Μία τρίτη κατηγορία Ύμνων, είναι οι γνωστοί ως Ομηρικοί Ύμνοι (21 τον αριθμόν). Οι περισσότεροί εξ αυτών, αναφερόμενοι επίσης εις τους Θεούς, είναι κατά το μάλλον ή ήττον μακρά επικά ποιήματα τα οποία οι απωδοί και οι ραψωδοί απήγγελον κατά τας δημοσίας εορτάς προς τιμήν μιας θεότητος. Είχον κατά το πλείστον εξωτερικόν χαρακτήρα και ουδεμίαν συνάφειαν με φιλοσοφικά ή μυητικά θέματα. Μίαν σχετικώς εξαίρεσιν αποτελεί ο μακρός ύμνος προς την Δήμητραν, διότι περιγράφων τον βασικόν μύθον των Ελευσινίων Μυστηρίων, αποτελεί το αρχαιότερον τεκμήριον, εξ ου πληροφορούμεθα τα εις τα σπουδαιότερα Μυστήρια της αρχαιότητος τελούμενα.

δ) Η κατηγορία των φιλοσοφικών και μυστηριακών λατρευτικών ύμνων έχει όλως διάφορον χαρακτήρα από τους προηγουμένους. Όπως γράφει ο Mario Meunier «η έμπνευσίς των αποκαλύπτει ένα όλως διάφορον πνεύμα και ο σκοπός των μίαν επίσης διαφορετικήν στάσιν έναντι των ολυμπίων θεών. Με την πάροδον του χρόνου, πράγματι ο Όλυμπος, παραμένων δια τον πολύν κόσμον ο ουράνιος τόπος όπου κατώκουν οι Αθάνατοι, κατέστη το σύμβολον του κόσμου των ιδεών και ο αιθέριος ουρανός των νοερών συλλήψεων. Οι θεοί έπαυσαν να είναι ανθρωπόμορφοι και μετηλλάγησαν εις καθαράς ιδέας, αι δε ψυχαί των ανθρώπων, καθαρθείσαι δια του διαλογισμού και της μυστηριακής αγωγής, έβλεπον εις τας μυθολογικάς περιγραφάς, τα ύψιστα σύμβολα των ανωτέρων των διανοημάτων. Οι φιλοσοφικοί Ύμνοι δεν προτίθενται πλέον να υμνήσουν την δόξαν ενός συγκεκριμένου θεού. Εάν τα θεία ονόματα επιζούν, είναι εις το εξής θεμέλια δια τας φωτεινοτέρας και γενικωτέρας συλλήψεις του φωτισμένου πνεύματος των συντακτών των. Ολόκληρος η μυθολογική εποποιία μεθίσταται προς ένα μεταφυσικόν επίπεδον, υποτάσσεται εις την τάξιν μιας ενορατικής θεάσεως, εμπλουτίζεται με αφηρημένας εννοίας, ώστε να αποτελέσουν ένα σύνολον μεταφυσικών συμβόλων πλέον ή έλαττον διαφανών".

Δια των μεμυημένων υμνογράφων (ως ο Πορφύριος, ο Πρόκλος, ο Ερμής Τρισμέγιστος, ο Συνέσιος) οι θεοί αποκτούν μίαν άλλην κατά πολύ πνευματικωτέραν όψιν και εμφανίζονται υπό την αληθή των μυσταγωγικήν και ιδεατήν μορφήν. Ο Ζευς π.χ. ήδη εις τον Ύμνον του Κλεάνθους, διατηρών τα αρχικά κατηγορήματα του κοινού Πατρός θεών και ανθρώπων, του αρχικεραύνου Διος, καταλήγει εις το σύμβολον του Πυρός (αιθέρος) του ζώντος εκείνου και πολυτέχνου παράγοντος της Φύσεως, ο οποίος εις την στωικήν κοσμολογίαν, παριστά την Αιτίαν δια της οποίας εγενάτο, ετελείτο και ανεγενάτο η θεία τάξις των όντων».

Το αυτό ισχύει και κατά μείζονα λόγον δια τους Ύμνους του θείου Πρόκλου, Ερμού του Τρισμεγίστου, και του πλατωνίζοντος χριστιανού επισκόπου Συνεσίου. Οι Ύμνοι, δια τους υμνογράφους εκείνους, είναι συντεταγμένοι κατά τρόπον ώστε να αφυπνίζουν τας ψυχάς εις την ανάμνησιν του κόσμου των ιδεών, να τας ανάγουν προς την θέαν του όντως Όντος, του Ενός και Αγαθού και να τας επανάγουν εις την απωλεσθείσαν Πατρίδα.