Ηρακλείτου: Περί Πυρός Διδασκαλία

«Πυρός τε ανταμοιβή τα πάντα και πυρ απάντων όκωσπερ χρυσού χρήματα και χρημάτων χρυσός». «Τα πάντα ανταλλάσσονται με τη φωτιά και με τα πάντα η φωτιά, όπως τα εμπορεύματα με το χρυσάφι, και το χρυσάφι με τα εμπορεύματα». Ο κόσμος είναι αιώνιος, το πυρ ωσαύτως αιώνιον. Ο μεν κόσμος ματαβάλλεται συμφώνως προς την μεταβολήν του πυρός, η δε ζωή του ανθρώπου συμφώνως προς την μεταβολήν του ύδατος εις το αιώνιον γίγνεσθαι του Είναι.

Ο Διογένης Λάερτιος γράφει: «Εκ του πυρός τα πάντα συνέστησαν και εις αυτό τα πάντα διαλύονται. Τα πάντα τελούνται συμφώνως προς τους νόμους της Ειμαρμένης και δι' αντιθέσεως (εναντιοδρομίας) τελείται η αρμονία του κόσμου. Τα πάντα είναι πλήρη από ψυχάς και δαίμονας... Το πυρ είναι στοιχείον και δια της μετατροπής του πυρός γεννώνται τα πάντα, δι' αραιώσεως και πυκνώσεως. Εν τούτοις δεν αποσαφηνίζει ο Ηράκλειτος τελείως την σκέψιν του. Λέγει ότι τα πάντα γίνονται δια της εναντιώσεως (των αντιθέτων) και ότι τα πάντα ρέουν ως ποταμός.

Το σύμπαν είναι πεπερασμένον και εις μόνον κόσμος υπάρχει, εγεννήθη δε εκ πυρός, και εις το πυρ θα επανέλθη («εκπυρούσθαι») μετά τινας περιόδους εναλλάξ, αιωνίως, συμφώνως προς τους νόμους της ειμαρμένης. Μεταξύ των αντιθέτων, υφίσταται ένας αγών: και όταν το αποτέλεσμα της διαμάχης άγη προς την γένεσιν, καλείται πόλεμος και έρις, όταν δε προς την εκπύρωσιν ομόνοια και ειρήνη. Η κίνησις («μεταβολή») προς τα άνω και προς τα κάτω παράγει τον κόσμον κατά τον εξής τρόπον: το πυρ συμπυκνούμενον υγροποιείται και καθί¬σταται ύδωρ, το δε ύδωρ πηγνύμενον μετατρέπεται εις γην, αυτή δε είναι η προς τα κάτω πορεία.

Αντιθέτως η γη μεταβάλλεται εις ύδωρ και εξ αυτού παράγονται τα λοιπά, διότι ανάγει σχεδόν τα πάντα εις την εξάτμισιν («αναθυμίασιν») της θαλάσσης. Αυτή δε είναι η πορεία προς τα άνω». Την ιδίαν άποψιν εκθέτει και ο Πυθαγόρειος Αέτιος λέγων ότι ο κόσμος γίνεται κατά την περίοδον κατά την οποίαν σημειούται κατάσβεσις του πυρός: «Εκ πυρός γαρ πάντα γίγνεσθαι και εις πυρ πάντα τελευτάν τούτου δε κατασβεννυμένου κοσμοποιείσθαι τα πάντα... πάλιν δε τον κόσμον και τα σώματα πάντα υπό του πυρός αναλούσθαι εν τη εκπυρώσει». Ο επίσκοπος Ρώμης Ιππόλυτος εις την προσπάθειάν του να καταπολεμήση τας αιρετικάς θέσεις του Νοετίου, αντλών τα επιχειρήματά του από τον Ηράκλειτον λέγει: «όταν επέμβη το πυρ θα κρίνη όλα τα πράγματα και θα τα κατακυριεύση».

«Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός», διατυμπανίζει ο Ηράκλειτος, «η φωτιά είναι χρεία και χορτασμός∙ γι' αυτόν χρεία είναι η τάξη, και η εκπύρωση χορτασμός», διότι «πράγματι, η φωτιά, όταν επέλθη, θα κρίνη και θα καταλάβη τα πάντα». Η ιδία άποψις εκφράζεται υπό του Αετίου εις διασωθέν κείμενον του Αναξιμάνδρου: «εκ γαρ τούτου πάντα γίγνεσθαι και εις τούτο πάντα φθείρεσθαι διο και γεννάσθαι απείρους κόσμους και πάλιν φθείρεσθαι εις το ου γίγνεσθαι».